بسم الله الرحمن الرحيم
محقق و علاّمه فرزانه، آیت الله شیخ محمد فاضل قاینی نجفی از جمله كسانی است كه به دست تقدیر و لطف الهی، توانست در رشته های مختلف علوم و فرهنگ اسلامی؛ از قبیل فقه، اصول و علم كلام آثار ارزشمندی از خود به جای گذارد.
بررسی تمام ابعاد زندگانی چنین مردان بزرگی، كار بسیار دشوار و عظیم است؛ ولی به طور خلاصه گوشه هایی از زندگی این استوانه علم و تقوا را در اختیار علاقه مندان و پژوهندگان محترم می گذاریم.
ولادت و زادگاه
تاریخ تولّد ایشان در حدود سال ۱۳۱۰ ه’ . ق. می باشد. زادگاه ایشان، روستای خرمنج، كه اخیراً به پاس احترام معظّم له به «فضل آباد» تغییر نام داده شده، یكی از روستاهای حومه پسكوه شهرستان قائن در جنوب استان خراسان است.
پدرشان، مرحوم آقا شیخ عبدالكریم بنی اسدی، از معمّرین آن دیار بوده و از علم و فضل بهره ای داشته است. وی همواره فرزند خویش را به فراگیری علوم و معارف حیات بخش اسلام ترغیب و راهنمایی می كرد.
نیكان
اجداد مرحوم آیت الله فاضل، از طایفه بنی اسد می باشند. آنان بعد از دفن اجساد مطهر شهدای كربلا، از ترس تعقیب مأمورین ابن زیاد به ایران آمده و در اطراف شهرستان قائن سكن شدند و به جهت دفن شهدای كربلا، مورد تكریم و محبت سلاطین صفویه قرار گرفتند. در اولین سال های سلطنت شاه اسماعیل، او فرمان معافیّت این طایفه از مالیات را صادر كرد كه سلاطین بعدی نیز از او تبعیّت نمودند. این اسناد در میان این طائفه حفظ و تا به امروز نگهداری شده است. (تصویر دو فرمان از فرمان های فوق ضمیمه این مقاله می باشد.)
تحصیلات
وی پس از طی دوران كودكی و تربیت درمحیط صمیمی خانواده و پرورش در دامان پك مادری مهربان و پدری فاضل، برای فراگیری خواندن و نوشتن به روستای مجاور (نوغاب پسكوه)، رهسپار شد و در محضر یكی از علمای عارف آن محل، به نام مرحوم ملاّ عبدالجواد، حاضر شد و شب و روز از فضل و دانش وی بهره مند گردید؛ به طوری كه مرتّب سؤالات درسی خویش را از استاد می پرسید و از پاسخ های وی استفاده می نمود.
یكی از اهالی زادگاه وی می گوید:
«در دوران نوجوانی، مرحوم فاضل(ره) خواب دیده بود كه عمّامه بر سر می بندد و هر چه از آن عمّامه را به سر می پیچد به انتها نمی رسد. تعبیر این خواب را، از استادش ملا عبدالجواد می پرسد. ایشان در پاسخ می گوید: از چنان مقام علمی بالایی برخوردار خواهی شد كه به علمی بی پایان متصل است.»
وی پس از به پایان رساندن دروس مقدماتی، به شهرستان قاین كه بزرگانی نیز در آن اقامت داشتند، رفته و در مدرسه علمیه جعفریه مشغول تحصیل شد. پس از مدتی، دروس سطح را از استادان بزرگ آن دیار فرا گرفت و در اثنای این دوران به «فضل» معروف گردید و در همان حوزه نیز به تدریس اشتغال ورزید.
مقابله با ستمگر
حكم آن دیار شوكت الملك (پدر اسدالله عَلَم)، نام داشت كه در موقوفات آن شهر به دلخواه تصرف می كرد. این عمل وی، با اعتراض علمای آن زمان، از جمله آقای فاضل مواجه می شود. امیرقاین نیز در وكنش به این اعتراض، دستور جلب و دستگیری آقای فاضل را صادر می نماید. بدین جهت ایشان دستگیر(۱) و به شهرستان بیرجند، محل اقامت امیر منتقل می شود.
وقتی كه ایشان را نزد امیر حاضر می كنند، وی پس از سؤالاتی متوجه می شود كه اعتراض آقای فاضل به سبب دیانت و پكی وی بوده، نه به علت عناد و غرض ورزی شخصی. بنابراین ضمن عذرخواهی از آقای فاضل، وجهی را نیز به ایشان اهدا می نماید كه ایشان نمی پذیرند و این علی رغم اصرار امیر بود.
هنگامی كه امیر، می خواهد مرحوم فاضل قاینی را به قاین برگرداند ایشان به دلایلی از بازگشت به شهر خود منصرف شده، راهی سبزوار می شود.
هجرت به نجف
تقدیر الهی سبب شد تا پس از مراجعت ایشان از بیرجند ومدتی توقّف در شهرهای میان راه، از قبیل سبزوار و تهران، سرانجام این سفر به عراق و نجف اشرف بیانجامد. معظّم له جوار مولا امیرالمؤمنین(ع) را برای اقامت دائم برگزید و در مدرسه بزرگ مرحوم آخوند خراسانی – كه در «محله حویش» قرار داشت. – به تحصیل خود ادامه داد. عاقبت پس از سال ها تلاش و تحقیق و تدبّر در علوم و معارف اسلامی به مقام اجتهاد نایل گردید.
همسر و فرزندان
همسر ایشان، دختر آیت الله شیخ علی همدانی – نوه حاج آقا رضا همدانی، فقیه، مرجع تقلید و صاحب كتاب مصباح الفقیه – می باشد.
ثمره این ازدواج چهار پسر و پنج دختر می باشد. از آنجا كه فرزندان پسر وی، دارای آثار و بركاتی بوده اند، به معرّفی اجمالی هر یك می پردازیم:
۱- شیخ مهدی، كه از علما و صاحب تألیفات فراوانی می باشد. وی كه سكن شهرستان بیرجند بود، در آنجا مسجد و مدرسه ای بنا نمود. همچنین در مشهد مقدّس، مدرسه ای تأسیس كرد كه در حال حاضر فرزند ایشان آقای شیخ محمّد رضا فاضل آن را اداره می كند. شیخ مهدی در زمان حیات پدر بزرگوارش در سال ۱۴۰۲ ه’ . ق درگذشت و در همان شهر خود نیز به خك سپرده شد.
۲- شهید شیخ احمد، كه در ضمن تحصیل در حوزه علمیه قم، بر ضد رژیم ستم شاهی مبارزه می كرد و چندین بار دستگیر و زندانی گردید. در سال ۱۳۴۸٫ش. كه به عتبات مشرف شده بود، هنگام مراجعت به ایران، به دلیل این كه كتاب حكومت اسلامی، امام خمینی ۱ را همراه خود داشت، در گمرك خسروی دستگیر می شود و از همان جا به تهران انتقال می یابد و مدت ها در سلول انفرادی زندان قزل قلعه در كنار شهید بزرگوار سید محمد رضا سعیدی حبس می گردد. خود شهید شیخ احمد فاضل نقل می كند:
روزی شهید سعیدی از سلول خود با من صحبت می كرد، مرا شناخت و گفت: در تهران نزد پدر شما رفته ام. بعد از چند شب، آیت الله سعیدی را به شهادت رساندند و چندی وضعیت زندان از حالت طبیعی خارج می شود.
در سال ۱۳۵۴ ش. كه طلاب در مدرسه فیضیه، بر ضد رژیم پهلوی تجمّع كردند و درِ مدرسه به وسیله عمّال رژیم بسته شد، عده ای از طلاب دستگیر و زندانی می شوند. در میان دستگیر شدگان فردی به نام محدث (كه بعد از انقلاب به گروه منافقین پیوست و اعدام شد)، شهید شیخ احمد فاضل را از محرّكین معرفی می نماید. لذا ساوك ایشان را هم
دستگیر كرد و تحت شكنجه های سخت قرار داد. شدت شكنجه ها به حدی بود كه وی چندین بار بیهوش می شود و پاهای ایشان زخم و جراحات برمی دارد؛ به طوری كه به ناچار او را به بیمارستان انتقال می دهند.
شهید شیخ احمد فاضل در دادگاه رژیم منحوس پهلوی، به سه سال زندان محكوم و با پیروزی انقلاب اسلامی آزاد می گردد.
در سال ۱۴۰۲٫ق. كه برادر بزرگ وی، مرحوم شیخ مهدی، سال ها در شهرستان بیرجند به فعالیت دینی اشتغال داشت، بدرود حیات گفت، كسبه و اصناف شهر از ایشان تقاضا می كنند كه در مسجد برادر خود اقامه نماز و انجام وظایف شرعی را بر عهده گیرد. ایشان هم دعوت مردم را می پذیرد و مسجد و مدرسه برادر خود را به بهترین وجه اداره می نماید كه مورد توجّه اهالی و مردم متدیّن بیرجند قرار می گیرد.
در ضمن، شهید شیخ احمد چندین بار با وجود ضعف و بیماری، كه بر اثر شكنجه های زمان طاغوت بر او عارض شده بود، همراه جوانان غیور بیرجند در جبهه های حق علیه باطل شركت نمود و سرانجام در عملیات ماووت هشت، به سال ۱۳۶۶٫ش. به فیض شهادت نایل گردید و در گلزار شهدای امام زاده علی بن جعفر در قم به خك سپرده شد.
۳- شیخ علی (راقم این سطور)، فرزند دیگر مرحوم آیت الله فاضل قاینی است. ایشان نیز چندین سال در حوزه نجف اشرف به تحصیل اشتغال داشت. دروس سطح و مقداری از درس خارج را نزد بزرگان و اساتید آن حوزه خواند. در سال ۱۳۵۲ ش. به حوزه علمیه قم مهاجرت كرد و دروس فقه و اصول را نزد اساتید فرا گرفت. وی كنون به تدریس و تألیف اشتغال دارد.
ایشان تا كنون، بیش از چهارده كتاب و رساله تألیف، تحقیق و منتشر نموده است؛ از آن جمله كتاب های: «معجم مؤلّفی الشیعة» كه به وسیله وزارت ارشاد منتشر شده؛ «علم الاصول تاریخاً و تطوّراً» كه دفتر تبلیغات اسلام حوزه علمیه قم دو مرتبه آن را تجدید چاپ كرده است؛ تحقیق كتاب «حدود و قصص» علاّمه مجلسی(ره)؛ تحقیق رساله ارث مرحوم گنجوی با حاشیه حضرت امام خمینی ۱ كه تا به حال سه مرتبه طبع شده است؛ تحقیق كتاب «اللؤلؤة الغرویّة» كه شامل یك دوره علم اصول از مرحوم آیت الله محمد فاضل قاینی است. این كتاب نیز در سه جلد حروفچینی شده است كه به زودی به چاپ خواهد رسید؛ همچنین تحقیق كتاب «بیع و خیارات» از مرحوم آیت الله محمد فاضل قاینی است. این كتاب نیز در دو مجلد حروفچینی شده و آماده چاپ است. ایشان چندین كتاب و رساله دیگر تألیف نموده، كه هنوز به طبع نرسیده است.
۴- شیخ محمود، كه در ضمن تحصیل و تبلیغ، دو اثر چاپ شده به نام های: «گلستان صالحین» و «طب از دیدگاه معصومین(ع)» از خود باقی گذاشته است. وی در روز ۵ محرّم سال ۱۴۱۶ ه’ . ق در سفر تبلیغی به «خنداب» ارك، بعد از منبر، بر اثر سكته قلبی دارفانی را وداع گفت و مهمان سیّدالشهداء(ع) شد. پیكر آن مرحوم به شهرستان مقدّس قم انتقال یافت و پس از تشییع در مقبره علما در قبرستان باغ بهشت، دفن گردید.
دامادهای مرحوم آیت الله محمد فاضل قاینی نیز كه جملگی از علما و دارای موقعیت والای علمی و اجتماعی می باشند، عبارتند از حضرات آیات و حجج اسلام: حاج شیخ محمد رحمتی سیرجانی، مؤلف كتاب القصاص، الحدود و الدیات، كه هر كدام در دو جلد به طبع رسیده اند؛ حاج شیخ محمد ابراهیم ربانی بیرجندی؛ شیخ علی آزاد قزوینی و حاج شیخ خلیل نائینی. همچنین آقای عبدالله جوادی (ابوسلام)، فرزند میرزا جمیل طبیب نجفی، كه به كسب اشتغال دارند.
اساتید فاضل قاینی در نجف اشرف
چنان كه گذشت، آیت الله فاضل قاینی سال ها در حوزه نجف اشرف به تحصیل پرداخته و از محضر بزرگان و اساتید آن جا كسب فیض كرده است؛ كه به نام بعضی از این بزرگواران اشاره می شود:
۱ – آیت الله میرزا حسین نائینی(ره)، (۱۲۷۷ – ۱۳۵۵ ق.).
۲ – آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی(ره).
۳ – آیت الله سید ابراهیم میرزا آقا اصطهباناتی(ره)، (۱۲۹۷ – ۱۳۷۸ ق.).
۴ – آیت الله سید ابوتراب خوانساری، (۱۲۹۱ – ۱۳۴۶ ق.) در حدیث و رجال.
وی مدتی طولانی در درس آیت الله نائینی و درس سید ابوالحسن اصفهانی، كه مرجع تقلید شیعیان در آن زمان بود، شركت كرد. سطوح عالی را هم نزد آیت الله سیدابراهیم میرزا آقا اصطهباناتی گذراند و از محضر ایشان خارج فقه و اصول را فرا گرفت. رابطه ایشان با مرحوم اصطهباناتی از حدّ ارتباط بین استاد و شاگرد، فراتر و صمیمی تر بود و علاقه ای طرفینی بین آنان برقرار بود.
بعد از رحلت آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، عده ای از اهالی نجف و اهل علم از آیت الله فاضل درباره تقلید پس از مرحوم اصفهانی(ره) سؤال می كردند و ایشان آنها را به مرحوم اصطهباناتی معرفی و ارجاع می نمودند و ضمناً به اعلمیت ایشان هم شهادت می دادند. این عمل آیت الله فاضل قاینی، در رجوع مردم واهل علم به تقلید از آیت الله اصطهباناتی، تأثیر زیادی داشت.
مورد فوق، نشان دهنده و گواه بر موقعیت علمی و شخصیتی آیت الله فاضل قاینی در مجامع علمی، مذهبی آن روزگار، در نجف اشرف می باشد.
گواهی اجتهاد
در حوزه نجف مرسوم بود كه اگر شخصی در فقه واصول به درجه اجتهاد می رسید، استادان حوزه اجتهاد او را گواهی می كردند. گواهی بر اجتهاد آیت الله فاضل قاینی را نیز مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم آیت الله اصطهباناتی تأیید و تقریر كرده و اجازه اجتهاد به ایشان صادر نموده اند. آیت الله اصفهانی(ره) در قسمتی از اجازه خود آورده است:
«به درستی جناب عالم عامل، ستون علمای عاملین و گواهی شده فقهای بزرگ جامع معقول و منقول در فروع و اصول، ركن و ستون اسلام، مورد اعتماد و شخص جلیل و صاحب مقام و مرتبه عالی و والا، آقای شیخ محمد قاینی معروف به فاضل (دامت بركاته)، عمر شریف خویش را در حوزه نجف اشرف، در تحصیل علوم شرعی صرف نموده و نزد اساتید بزرگ آن حاضر و كوشش و رنج زیاد به خود داده و به خواسته خویش رسیده كه رسیدن به درجه اجتهاد و استنباط احكام شرعی و الهی می باشد.»
مشابه همین متن را، مرحوم آیت الله اصطهباناتی(ره) در گواهی اجتهاد ایشان آورده و اضافه كرده اند كه ایشان (آیت الله فاضل) از معدود مجتهدین می باشد.
علاوه بر اجازه اجتهاد از مراجع فوق، وی از استاد حدیث و رجال حوزه، مرحوم سید ابوتراب خوانساری(ره) (۱۲۱۷ – ۱۳۴۶ ق.) نیز، اجازه نقل احادیث و روایات دریافت كرده است.
شاگردان
یكی از ویژگی های ایشان در حوزه و مجامع علمی، روش تدریس و بیان شیوای آن استاد فرزانه بود. تسلّط ایشان بر مسائل و مطالب علمی، ویژگی دیگری بود كه سبب جذب طلاّب به مجلس درس ایشان می شد.
این دو عامل باعث شد كه بیشتر وقت ایشان صرف تدریس شود و در این مدت شاگردان بسیاری از محضر ایشان استفاده كنند، كه بسیاری از آنها از علمای بلاد و عده ای نیز از مدرّسین حوزه های علمی در شهرهای نجف، قم، مشهد و… هستند. برخی از این علما عبارتند از حضرات آیات:
۱ – شهید شیخ مرتضی بروجردی(ره) نویسنده «كتاب المستند» شرح عروة الوثقی، از شاگردان كتاب كفایه ایشان می باشد.
۲ – حاج سیّد محمود ده سرخی، نویسنده كتاب دائرة المعارف «مفتاح الكتب الاربعه» و تألیفات سودمند دیگر.
۳ – حاج شیخ محمّد غروی، مؤلف كتاب «الامثال النبویّة»؛ وی كتاب شرح تجرید را نزد ایشان خوانده است.
۴ – حاج شیخ علی آزاد قزوینی، از مدرّسین درس خارج فقه درحوزه علمیه قم و مؤلّف كتاب «غایة القصوی فی شرح العروة الوثقی» (ایشان داماد مرحوم آیت الله فاضل نیز می باشند.).
۵ – حاج سید محمد تقی اركی سجادی.
۶ – حاج سید ابراهیم خراسانی كاظمینی.
۷ – حاج شیخ حسن اصفهانی قهدریجانی.
۸ – شیخ موسی، فرزند آیت الله شیخ هادی زین العابدین نجفی.
۹ – حاج شیخ علی مردان (ظهیرالاسلام) از مدرّسین حوزه علمیه قم.
۱۰ – حاج میرزا محمد جواد غروی علی علیاری تبریزی، سكن تهران.
۱۱ – حاج سیّد علی شاهرودی، فرزند مرجع فقید شیعه آیت الله حاج سیّد محمود شاهرودی(ره)، كه از شاگردان كتاب مكاسب ایشان می باشد.
۱۲ – حاج سید مهدی خلخالی، كه از شاگردان كتاب كفایه ایشان می باشد.
۱۳ – حاج شیخ كاظم شمشاد هندی استاد (منتدی النشر).
۱۴ – حاج سید مصطفی علم الهدی جزائری.
۱۵ – حاج سیّد محمدرضا واعظی قاینی.
۱۶ – حاج سیّد مرتضی نقوی، كه از علمای بزرگ هند بودند.
ویژگی های اخلاقی
رفع نیازهای مردم
مرحوم آیت الله فاضل با مردم و شاگردان خود خوش رفتار بود؛ مخصوصاً برای جوانان، احترام زیادی قائل بود و به آنان علاقه داشت. به مسائل دینی افراد با تأنّی و حوصله تمام جواب می داد و هیچ احساس خستگی نمی كرد.
در برآوردن حاجات مردم، سعی وافر داشت. هنگامی كه برخی از طلاب غریب، احتیاج به سكونت در مدرسه داشتند و از ایشان می خواستند سفارش به متولّیان مدارس كند، بی تكلّف همراه آنان می رفت و واسطه می شد و برای آنان حجره تهیه می كرد و شهریه و مایحتاج ضروری زندگی آنان را، مخصوصاً در زمان مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، كه احترام زیادی به ایشان قائل بود، فراهم می كرد.
به دلیل علاقه فراوانی كه به طلاب داشت، چهار دختر خود را به ازدواج چهار نفر از طلاب فاضل درآورد. این در حالی بود كه افراد دیگری وضع مادی بهتری داشتند، خواهان ازدواج بودند. ایشان كه خود شیفته معارف و علوم دینی بود، فرزندان خود را نیز به فراگیری دروس حوزه ترغیب می كرد و از این رو هر چهار فرزند پسر وی به تحصیل دروس حوزوی روی آوردند. وقتی كه شخصی بر این كار اشكال گرفت كه خوب بود كه تنها یكی از فرزندان به تحصیل دروس حوزه بپردازد و دیگران را به امور مادی و تجارت می گماشتید، ایشان در جواب فرمود:
«چه كاری بهتر از طلبگی است؛ خداوند، خود روزی آنها را به عهده گرفته است و از این طریق ما به جامعه بهتر می توانیم خدمت كنیم.»
كوشا در تدریس
در تابستان و زمستان و حتی روزی كه طفل سقط شده داشت، درس را تعطیل نكرد؛ بلكه او را غسل داده و در میان زنبیلی نهاد و همراه خود به مسجد آورد و طبق روال همیشگی درس خود را گفت. سپس در پایان متذكر شدكه می خواهد به قبرستان برود و طفل سقط شده خود را دفن كند، كه شاگردان از توجه ایشان به تعلیم و تدریس شگفت زده شدند.
ایشان در تدریس بسیار جدّی بودند؛ به طوری كه هر روز، صبح و عصر، چندین جلسه تدریس داشتند. اضافه بر آن در شب های ماه مبارك رمضان علم كلام والهیّات را تدریس می نمودند و بقیه آن مباحث را در شب های پنج شنبه و جمعه، در طول سال بیان می كردند.
شیدای اهل بیت
یكی دیگر از صفات ایشان، علاقه زیاد به اهل بیت رسالت(ع) بود؛ بخصوص هر گاه نام حضرت زهرا(س) را می بردند، اشك او جاری می شد وهر گاه ذكر مصیبت سالار شهیدان(ع) را می شنید، چنان می گریست كه شانه هایش تكان می خورد.
بینش سیاسی
در عراق، انقلابی به رهبری عبدالكریم قاسم انجام گرفت و عوامل انگلیسی ها را از بین برد. مردمی كه سال ها از حكومت سلطنتی رنج دیده بودند، جذب احزاب منحرفی شدند كه با شعارهای كاذب و آزادی خواهانه، عقاید مردم را به بازی گرفته بودند. هنگامی كه از مرحوم آیت الله فاضل قاینی درباره این قبیل افراد سؤال شد كه آیا اینان كافرند؟ ایشان، به سبب بینش صحیح سیاسی كه داشت، دریافته بودند توطئه ای برای از بین بردن شیعه در كار است، جواب دادند كه: اگر كسی از نظر اقتصادی تصوّر كند كه احزاب منحرف راه نجات است، این سبب نمی شود كه حكم به كفر آنان كنیم. در این معنی بزرگان دیگری بودند كه با ایشان همفكر بودند؛ ولی عده ای دیگر از علما حكم به كفر آنان دادند، و همین حكم سبب شد كه شیعیان زیادی نابود شدند.
زهد و ساده زیستی
یكی از صفات پسندیده مرحوم آیت الله فاضل، زندگی ساده و بی تشریفات او بود. وی، خود تمام خرید خانه حتی نان را به عهده داشت. در فكر تجمّلات زندگی نبود. لباس و خورك ساده داشت. در تمام مدت زندگی در نجف اشرف چندین خانه استیجاری عوض نمود.
وقتی كه به ایران آمد نیز همان زندگی ساده را پیش گرفت و در خانه ای كه مربوط به مسجد بود زندگی می كرد و تا هنگام رحلت، خانه ملكی تهیه نكرد.
تألیفات
آیت الله فاضل قاینی از دانشمندانی به شمار می آید كه در بارور كردن فرهنگ غنی اسلام سهم به سزایی داشته اند. وی در علوم مختلف، مانند: فقه، اصول و كلام، آثار فراوانی از خود به جای گذاشت كه به طور خلاصه به معرفی آنها می پردازیم:
الف – آثار خطی
۱ – آثار ایشان در فقه عبارت است از: «الدرر النجفیة»، كه مشتمل بر مباحث مختلف فقهی است؛ رساله ای در رضاع؛ رساله ای نیز در ارث؛ شرح استدلالی مختصر بر «عروةالوثقی» از آیت الله سید كاظم یزدی(ره)؛ شرح استدلالی مختصر بر تبصره علامه حلی(ره).
۲ – آثار ایشان در علم اصول: یك دوره علم اصول به نام «الؤلؤة الغرویّة»، كه در سه جلد آماده چاپ می باشد.
۳ – و اما تألیف ایشان در علم كلام، عبارت است از: كتابی بزرگ، كه مشتمل است بر: اثبات توحید و صفات جمال و جلال، اثبات نبوّت خاتم الانبیا، حضرت محمد(ص)، اثبات معاد جسمانی، اثبات امامت دوازده امام(ع)، اثبات عدالت حضرت باری تعالی، اثبات اختیار و نفی جبر و تفویض و بیان فلسفه و حكمت تشریع فروع دین.
ب – آثار چاپ شده
رساله ای در مسأله ترتّب، كه درنجف اشرف به سال ۱۳۵۰ ق. در مطبعة الحیدریة چاپ گردیده است؛ كتاب «الدرر النجفیة» كه درباب خمس و زكات و در سال ۱۳۵۴ ق. در نجف اشرف، در مطبعة الحیدریة چاپ و در سال ۱۴۰۶ ق. نیز در قم افست گردید. «حاشیه بر زاد المقلّدین» مرحوم آیت الله شیخ محمد حسین كاشف الغطاء؛ «حاشیه بر تبصرة المتعلمین» علامه حلی، كه در نجف اشرف در مطبعة الآداب در سال ۱۳۸۱ ق. چاپ شد و در قم نیز در سال ۱۴۰۶ ق. بار دیگر افست گردید؛ «مختصر الدرّالثمین فی معرفة اصول الدین»، در نجف اشرف به سال ۱۳۸۱ ق. به چاپ رسید.
ایشان بعد از هجرت به ایران و سكونت در تهران به فعالیت علمی خود ادامه دادند و كتاب مفصل كلامی خود را خلاصه و به نام «گوهر دین» در اصول و فروع دین در سال ۱۳۸۹ ق. در چاپخانه حیدری تهران طبع نمود. همچنین «ناظم الشتات» را تألیف و در سال ۱۳۹۸ ق. در همان چاپخانه به چاپ رساند. نیز، ایشان كتابی درباره حضرت رسول(ص) و ائمه طاهرین(ع) به نام «العقل الاول» را نگاشت.
از دیدگاه بزرگان :
شرح حال این فقیه نامدار را می توان دركتب رجال شناسان و فهرست نویسان معروف به دست آورد كه در اینجا به بعضی از آنها اشاره می كنیم:
۱- علامه بزرگوار آیت الله حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی در «طبقات اعلام الشیعه» قسمت نقباء البشر ذیل حرف میم به زندگی و آثار ایشان اشاره كرده است.
۲- دكتر شیخ محمد هادی امینی، فرزند علامه مجاهد آیت الله امینی(ره) نویسنده كتاب الغدیر، در كتال «معجم رجال الفكر و الادب فی النجف خلال الف عام» صفحه ۹۵۹، شرح حال ایشان را ذكر نموده و به آثار ایشان نیز اشاره داشته است.
۳- دكتر سید جعفر شهیدی، استاد دانشگاه تهران و سرپرست لغت نامه دهخدا در كتاب خاطرات خود، «در دیار آشنایان»، درباره آیت الله فاضل چنین می نویسد:
«از همه روشن تر خاطره مسجد كوچكی به نام حمّال ها را در ذهن داشتم كه آقای فاضل قاینی در آن مجلسكی داشت و درس معقول می گفت. این مرد بر خلاف بسیاری از ملقّبان بدین لقب، علاوه بر اسم، مسمّی هم دارد؛ مردی به حقیقت فاضل است و از معقول و منقول برخوردار، دارای طبعی منیع…»
۴- شیخ آقا بزرگ تهرانی در كتاب «الذریعه» از «الدرر النجفیه» كه تألیف آیت الله فاضل است، در قسمت خمس و زكات جلد هشتم صفحه ۱۴۰ (چاپ نجف اشرف) اشاره كرده است.
۵- علامه بزرگوار، حاج شیخ محمد رازی نیز در جلد نهم كتاب «گنجینه دانشمندان» صفحه ۲۵۷، به تاریخ ولادت، شرح زندگی، مهاجرت، اجازه اجتهاد و آثار آیت الله فاضل پرداخته است.
۶- فرزند مرحوم سید امین عاملی در «مستدرك اعیان الشیعه»، شرح مبسوطی راجع به آیت الله فاضل دارد.
۷- در «المطبوعات النجفیه»، صفحه ۱۶۲ و در «معجم المطبوعات العراقیین»، ج سوم، صفحه ۲۲۵، نیز شرح احوال آثار ایشان درج گردیده است.
۸- خانبابا مشار در كتاب «مؤلفین كتب چاپی»، جلد چهارم، صفحه ۵۶۸ نیز از كتاب «الدرر النجفیه» یاد كرده است.
علاوه بر آنچه گذشت، «روزنامه خراسان»، مورخه ۱۱ / ۱۰ / ۱۳۷۲ در صفحه ای با عنوان «ستاره های درخشان» شرح مفصلی از زندگانی آیت الله فاضل ارائه كرده و مجله «نور علم» هم در شماره هشتم از دوره سوم، راجع به «شرح كفایه» و مختصری از شرح حال ایشان به بحث پرداخته است.
وفات و آرامگاه
سرانجام پس از سال ها تلاش در راه اسلام و نشر احكام دینی، عمر شریفش به سرآمد و در روز جمعه، سیزدهم ربیع الاول سال یك هزار و چهارصد و پنج هجری قمری در ساعت سه بعد از ظهر، در شهر قم روحش به سوی حضرت حق پرواز نمود و بعد از تشییع و گزاردن نماز به وسیله حضرت آیت الله حاج سیّد محمد شاهرودی، در قبرستان باغ بهشت قم، در قطعه معروف به مقبره علما، دفن گردید.
خبر درگذشت این عالم جلیل القدر از طریق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران پخش شد و روزنامه ها نیز خبر رحلت وی را منتشر نمودند.
به دنبال این خبر، مجالس ترحیم و بزرگداشت آن عالم بزرگ در شهرهای قم، تهران، قاین، بیرجند و زادگاهش روستای فضل آباد برگزار شد و شخصیت های مختلف اجتماعی، دینی، علمی و فرهنگی در آن مجالس شركت نمودند. روحش شاد.
در انتهای این نوشتار بجاست، اشعاری كه درباره آیت الله محمد فاضل قاینی سروده شده را بیاوریم.
آقای دكتر غلامحسین رضا نژاد «نوشین» اشعاری خطاب به حضرت معصومه(س) سروده، كه در ضمن یادی از دو استاد خود می كند:
… در پناهت آرمیده، خوبتر از جان من
یعنی اندر خك تو، دفنند، استادان من
آن فقیه بی بدیل و، این حكیم بی مثیل
این ز قزوین، آن ز قائن، حجّت و برهان من
عقل آن در اصل حكمت، نقل این در فرع دین
پایه كیش من و شالوده ایمان من
این «رفیعی» شهرت و آن «قائنی» مولد كه هست
تا قیامت حقّشان پاینده اندر جان من
این دو را بر من، حقوق اوستادی محرز است
ثبت شد، با نام این دو، تا أبد عنوان من
«بوالحسن» آن و «محمّد» این، كه شرع و دین حق
امتزاجی یافت از این دو، بچار اركان من
آن حكیم و این كلامی، شیخ این و سیّد آن
زین دو تن، رنگ كمال آمیخت، با نقصان من
هر دو بی همتا و یكتا، این بحكمت، آن بفقه
زین دو، در پهنه باشد، قوّت جولان من
زین دو آیات الهی، زین دو نفس نفیس
گشت رام این نفس كافر كیش و پُر عصیان من
گرچه رفتند و كسی بر جای خود، نگذاشتند
جایشان در خُلد باد از رحمت یزدان من
ای ملیك مقتدر، ارواح آنان شاد دار
در نعیمت، جایگاه صدقشان، آباد دار
یكی دیگر از علاقمندان، كه در مدح ایشان اشعاری به عربی سروده، چنین می گوید:
تقدیم به حضور مبارك حضرت آیت الله العظمی جناب آقای شیخ محمد القاینی الشهیر بالفاضل، دام ظلّه العالی، فی ربیع الآخر ۱۴۰۰ – اسفند ۱۳۵۸ – من الهجرة النبویة علیه الصلاة و السلام. س – ح – م.
انّما القائنی فی العلماء
هو كالبدر فی نجوم السماء
عالمٌ فاضلٌ فقیهٌ تقیٌ
هو شمسٌ مفیضةٌ بضیاء
برع الفقه فاق مجتهداً فیه
حجّة الدین أفضل الفقهاء
آیة الله فی الشریعة حقّ
جامع العلم مقتدی الفضلاء
ألّف (ناظم الشتات) كتاب
كاشفاً للعلوم كلّ غطاء
و له فی الكلام (گوهر دین)
نافع المعضلات للحكماء
و كذا أنشأ الرسائل ماذ
أشرقت فی قلوبنا ببهاء
بلّغ الشرع جاهداً بكمال
فلهُ ینبغی جمیل ثناءٍ
و به تنتهی الفضائلُ طُرّ
انّما فیه وجهةُ الصلحاء
و یُسمّی محمّدٌ خیرُ الأسم
ء سمیّاً بخاتم الانبیاء
ترجمه: قائنی در میان علما، همانند ماه است میان ستارگان آسمان. عالمی فاضل و فقیهی پارسا است، كه مانند خورشید نورافشانی می كند. چنان بر مسائل فقه آگاهی یافت، كه در آن صاحب نظر شد. او گواه بر دین و سرآمدفقیهان است. آیت بر حق الهی، در شریعت است. جامع علوم و مقتدای فضلا است، كتاب «ناظم الشتات» اثر او است، كه روشن كننده علوم است، و نیز در علم كلام كتاب «گوهر دین» كه برطرف كننده مشكلات علمی حكیمان است، اثر دیگر اوست. رسائل و نوشته هایی دارد كه دل های ما را روشن می كند. پیام شرعی خود را با كمال كوشش و خوبی انجام داد، و لذا سزاوار ستایش می باشد. خوبی ها به او منتهی می شود. نشانه صالحان در چهره او نمایان است. نام او محمد است كه بهترین نام ها است؛ چرا كه برگرفته از نام خاتم پیامبران(ص) است.
پی نوشت ها:
۱ – دستگیری ایشان در روزنامه آزادی قاینات (مورخه ۱۵ آبان ۱۳۳۱) انعكاس یافت .
نویسنده : علی فاضل قاینی نجفی
تهيه و بازنشر : عبدالله قاسمي سالخورده